در سلسله مباحث مربوط به روش حفظ قرآن، مطالبي درباره مقدمات، وسايل و شرايط حفظ قرآن در مجله شماره 57 و 58 ارائه گرديد. در اين مقاله، نگاهي گذرا به مراحل حفظ، عوامل مؤثر در حفظ و راههاي تصحيح محفوظات قرآني خواهيم داشت.

بعضيها بدون طي كردن مراحل حفظ قرآن نيز مي‏توانند قرآن را ـ هرچند با دشواري و تمرين بيشتر ـ حفظ كنند، ولي مراحلي كه سپري كردن آنها در افزايش سرعت و مقدار و دوام حفظ آيات قرآن بسيار مؤثر است، هفت مرحله است و مرحله اولِ آن، اين است كه تلاش كنيد، پيش از حفظ قرآن، يك دوره آموزشِ «روخواني» قرآن را ياد بگيريد و «روانخوان» شويد تا از همان آغاز و با تسلط بر روخواني قرآن، آيات الهي را به طور صحيح و بدون غلط بخوانيد و با تسلط بر روانخواني قرآن، با سرعت بيشتري، آيات بيشتري را حفظ نماييد.

بهتر است كه علمِ «تَجويدِ»، قرآن يا همان «نيكو خوانيِ» قرآن را، پيش از حفظ آيات، فرا بگيريد، تا از همان آغاز حفظ قرآن، آيات را نيكوتر و زيباتر نيز بخوانيد؛ زيرا آشنا بودن با علم تجويد، انجام دادن اين كار را براي شما بسيار آسانتر مي‏كند.

چنانچه براي شما امكان دارد، بكوشيد يك دوره دستور زبان عربي را كه به آن «صَرف و نَحْو» مي‏گويند، هرچند به صورت مختصر و اِجمالي، فرا بگيريد؛ زيرا آگاه بودن از قواعد دستور زبان عربي و آشنايي با آنها، در سرعت و مقدار حفظ آيات قرآن بسيار مؤثر است.

از همان آغاز، آيات قرآن را با لَحن و آهنگ و لهجه عربي حفظ كنيد. براي اين منظور، به تلاوت و قرائت قاريان معتبر و مشهور عرب و ايران گوش فرا دهيد.

تلاوت قرآن به روش «تَرتيل» را بياموزيد و بكوشيد كه قرآن را با همين روش، حفظ كنيد. براي يادگيري آن، مي‏توانيد به نوارها و سي‏دي‏هاي تلاوت قرآن با روش ترتيل، مانند نوار ترتيلِ استادان: «محمد صِدّيق مَنشاوي» و «عبدالرحمن حُزَيفي» گوش فرا دهيد و خودتان نيز همراه آنها بخوانيد، يا در جلسات تلاوت قرآن به روش ترتيل، شركت نماييد، و يا اين روش را زير نظر «استاد» ياد بگيريد و تمرين كنيد تا كاملاً با روش و سَبك ترتيل آشنا شويد و بر آن مسلط گرديد. در صورتي كه حفظ قرآن و تكرار آيات آن با روش ترتيل، از نظر سرعت، براي شما تُند و سريع است، مي‏توانيد با روش ديگري به نام «تَحقيق» كه از نظر سرعت، آهسته‏تر از روش ترتيل است، آيات قرآن را تكرار و حفظ كنيد و به نوارهاي تحقيقِ استاداني همچون: «محمود خليل الحُصَري» و «عبدُ الباسِط محمد عبدُ الصمد» گوش فرا دهيد.

بكوشيد كه پس از حفظ هر قسمت از قرآن، با ترجمه و معني كلمات و آيات آن قسمت نيز آشنا شويد. اين آشنايي، افزون بر داشتن آثار علمي و اخلاقي و معنوي، مي‏تواند عاملي مؤثر در به يادآوردن آيات حفظ شده، هنگام مرور محفوظات قرآني، نيز باشد. به طور نمونه، اگر شما آيه 13 سوره «حُجُرات»، يعني آيه «... إِنَّ أَكرَمَكُمْ عِندَ اللّهِ أَتقيكُم...»؛ را حفظ كنيد و با معني و مفهوم آن، يعني «گرامي‏ترين شما نزد خدا پرهيزكارترين شماست.» نيز آشنا گرديد، پس از مدتي و هنگام مرور محفوظات قرآني خود، به اين آيه كه مي‏رسيد، چنانچه قسمتِ «إِنَّ أَكرَمَكُم عِندَ اللّهِ» را به ياد آورديد، اما قسمتِ «أَتقيكُم» را فراموش كرديد، چون از پيشْ با معنيِ «أَتقيكُم: پرهيزكارترين شما» آشنا بوده‏ايد، بهتر و سريع‏تر مي‏توانيد قسمتِ «أَتقيكُم» را به ياد آوريد و مثلاً به جاي آن، عبارتِ «أَغنيكُم» را كه به معنيِ «ثروتمندترين شما» است، نگوييد؛ زيرا از پيش مي‏دانسته‏ايد كه «گرامي‏ترين انسانها نزد خدا پرهيزكارترين آنان است، نه ثروتمندترين آنان» و «پرهيزكارترين»، معنيِ «أَتقيكُم» و نه چيز ديگري است؛ هرچند برخي بر اين عقيده‏اند كه «حتي آشنايي با ترجمه و معاني كلمات و آيات قرآن، پيش از حفظ آنها و نه پس از آن، مي‏تواند در حفظ بهتر و سريع‏تر و پايدارتر آيات نيز تأثير مثبت بگذارد.»

آگاهي از تناسب معنايي آيات با يكديگر مي‏تواند عامل مؤثر ديگري در حفظ آيات قرآن و بويژه قسمت پاياني آنها باشد. مثلاً «اصمعي» مي‏گويد: «روزي آيه «والسّارِقُ والسّارِقَةُ فَاقطَعُوا أَيديَهُما جَزآءً بِما كَسَبا نَكالاً مِنَ اللّهِ» را خواندم و آن را با عبارت «واللّه‏ُ غَفورٌ رَحيمٌ» به پايان رساندم. شخصي بيابان نشين نزديك من بود و قرآن خواندن مرا شنيد. آن شخص به من گفت: آيه را دوباره بخوان. من نيز آن آيه را دوباره خواندم و با همان عبارت «واللّه‏ُ غَفُورٌ رَحيمٌ» به پايان رساندم. آن شخصِ بيابان نشين به من گفت: آيه را به صورت اشتباه خواندي. به او گفتم: مگر تو قرآن مي‏داني؟ پاسخ داد: نه! من قرآن نمي‏دانم. به وي گفتم: پس، چگونه مي‏گويي كه من آيه را اشتباه خوانده‏ام؟ جواب داد: آن گونه كه تو آيه را خواندي، آغاز و پايان آن، از نظر معني و مفهوم، با يكديگر تناسب ندارند؛ زيرا خداوند هم از كيفر و عقوبت سخن مي‏گويد و هم خودش را به غَفورٌ رَحيمٌ توصيف مي‏نمايد. پس از سخن اين شخصِ بيابان نشين متوجه شدم كه پايان آيه، عبارتِ «وَ اللّه‏ُ عَزيزٌ حَكيمٌ» است. و همين تناسب معنايي را نيز در آيه 98 سوره «يوسُف» مي‏توان ديد؛ زيرا فرزندان حضرت «يعقوب» عليه‏السلام به او گفتند: «اي پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را طلب كن كه ما خطا كار بوديم.» حضرت به آنان فرمودند: «... سَوفَ أَستَغفِرُ لَكُمْ رَبّي إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ»؛ «بزودي براي شما از پروردگارم آمرزش مي‏طلبم كه او آمرزنده و مهربان است.» همان گونه كه در اين آيه كريمه نيز مي‏بينيد، آغاز اين آيه، يعني «أَستَغْفِرُ: آمرزش مي‏طلبم» با پايان آن، يعني «اَلْغَفُورُ: آمرزنده» تناسب معنايي دارد.

1. براي حفظ قرآن و ادامه مستمر آن، دست كم به دو چيز نياز داريد: يكي انگيزه عالي و ديگري هدف متعالي. انگيزه عالي، شما را به شروع كار تشويق مي‏كند و هدف متعالي، شما را به ادامه كار و پايان دادن آن ترغيب مي‏نمايد. بنابراين، به انگيزه و هدف خود، براي حفظ قرآن، بيشتر توجه كنيد، و پيش از شروع حفظ، به تبيين و تحليل آن، براي خود، بپردازيد تا حفظ قرآن را به پايان برسانيد و در ميانه راه، از ادامه آن باز نمانيد.
2. گوش دادن به نوارهاي تلاوت قرآن در زمينه آيات مورد نظر. به طور مثال، ديده يا شنيده‏ايد كه برخيها هنگام رانندگي، به نوارهاي قرآن گوش داده‏اند و همه آيات خوانده شده در نوار و يا بسياري از آنها، حتي به طور ناخواسته، حفظشان شده است و اين نشان دهنده اهميت حفظ قرآن از راه گوش دادن به نوارهاي قرآني است. گفتني است كساني كه مي‏خواهند افزون بر حافظ قرآن بودن، قاري قرآن نيز باشند، مي‏توانند نوارهاي قارياني را انتخاب نمايند كه آيات مورد نظرشان براي حفظ را به سبك مورد نظرشان براي تلاوت خوانده باشند.
3. مدتي است نوارهاي صوتي و كاستِ مخصوص حفظ قرآن، با روشهاي گونه‏گون تهيه و تنظيم شده است و در بازار به فروش مي‏رسد و يا در مؤسسات و مراكز آموزش حفظ قرآن ديده مي‏شود.
مي‏توانيد از آنها نيز براي حفظ قرآن استفاده كنيد. و چنانچه براي شما امكان دارد، بهتر است براي حفظ قرآن، از نوارهاي ويدئويي و ديسكهاي فشرده رايانه‏اي (Compact Disk = CD) كه به صورتِ «سمعي و بصري: شنيدني و ديدني» است، استفاده كنيد، زيرا طبق نظر برخي از روان‏شناسان، حدود 80% يادگيري از طريق «چشم» تحقق مي‏پذيرد.
4. يكي از عوامل مؤثر در حفظ آيات و سوره‏هاي قرآن و دلگرم شدن به اين كار، آگاهي يافتن از ثواب و پاداشهايي است كه در احاديث اسلاميِ ما براي خواندن و حفظ كردن آيات و سوره‏هاي قرآن بيان شده است.
5. حفظ آيات قرآني و فراموش نكردن محفوظات قرآني، نيازمند، «تكرار» است. بنابراين، از هر فرصتي براي مرور و تمرين مداوم آيات و بازخواني و بازگويي آنها استفاده كنيد و براي تكرار آيات حفظ شده، بيشتر از حفظِ خود آيات، وقت بگذاريد.
6. گاه برخي از آيات را با «نوشتن» آنها، بهتر و سريعتر حفظ مي‏كنيد تا با «خواندن» آنها؛ البته مي‏توانيد آياتي را كه براي حفظ كردن، مثلا بر يك صفحه كاغذ يا مقوا نوشته‏ايد، همراه خود داشته باشيد تا در فرصتهاي مناسبي كه براي حفظ قرآن و مرور آيات الهي به دست مي‏آوريد، از آيات نوشته شده بر صفحه كاغذ يا مقوا استفاده كنيد. و با توجه به اينكه جايي از بدن شما، مانند دستهايتان، نبايد بدون طهارت و وضو به نوشته‏هاي قرآن برسد!، مي‏توانيد براي رعايت اين امر ـ در صورتي كه طهارت نداريد ـ صفحه كاغذ يا مقواي مذكور را درون پاكتي پلاستيكي و پاكيزه قرار دهيد و يا مقداري از كناره و حاشيه آن را براي در دست گرفتن، سفيد بگذاريد.
7. همواره به اين نكته توجه داشته باشيد كه چه مقدار از آيه‏ها و سوره‏ها و جزءهاي قرآن را حفظ كرده‏ايد، نه اينكه چه مقدار را حفظ نكرده‏ايد. و نيز تا كنون چه مدت از وقت خود را براي حفظ قرآن مجيد صرف كرده‏ايد، نه اينكه چه مدتِ ديگر تا پايان حفظ قرآن باقي مانده است.
8. شركت منظم و مداوم در جلسات گروهيِ حفظ و قرائت قرآن هم باعث مي‏شود كه شما به حفظ قرآن مُقَيّد شويد و هم موجب مي‏گردد كه محفوظات قرآني ديگران را بشنويد و در نتيجه، به تصحيح و تقويت و دوام محفوظات خود كمك كنيد.

1. نواري را تهيه كنيد و محفوظات قرآني خود را در همان حالِ بازگويي و از حفظ خواندن، روي نوار ضبط كنيد و سپس دستگاه ضبط صوت را روشن كنيد و آن آياتي را كه از حفظ خوانده و بر نوار ضبط كرده‏ايد، با قرآن تطبيق دهيد و اشتباهات خويش را تصحيح كنيد.
2. كوشش كنيد تا آنجا كه براي شما امكان دارد، حتما حفظ قرآن را با شركت در جلسات قرآن و زير نظر «استاد» نيز انجام دهيد؛ استادي كه هم حافظ قرآن باشد و هم با تجويد و ترجمه و دستور زبان و شيوه‏هاي علمي و عملي حفظ قرآن آشنا و در زمينه‏هاي آموزش آن، با تجربه و كلاسيك باشد تا مثلا بتواند ـ علاوه بر تصحيح اشتباهات در حفظ قرآن ـ اشتباهات تجويدي شما را نيز رفع كند.
هيچ كس از پيش خود چيزي نشد هيچ آهن، خنجر تيزي نشد
هيچ قنادي نشد استادكار تا كه شاگردِ شكرريزي نشد
3. در صورتي كه بتوانيد، چند نفر دوست براي بازگويي و مرور آيات حفظ شده داشته باشيد و در ساعتي معين و مقرر، همديگر را ببينيد، مثلا با يكديگر قرار بگذاريد كه روزي يك صفحه از قرآن را خودتان حفظ كنيد و ساعت 9 تا 10 صبح روز بعدش را براي بازگويي و مرور آيات حفظ شده و تصحيح اشتباهات آن در نظر بگيريد. سپس در ساعت مذكور و در محلي مناسب حاضر شويد و در ابتدا مثلا شما آيات آن صفحه را براي نفر دوم و سوم، از حفظ بخوانيد و بازگو كنيد تا اشكالاتي كه احيانا در حفظ آيات قرآن داشته‏ايد، به شما تذكر دهند.
آن‏گاه نفر دوم و سپس نفر سوم نيز همين كار را انجام دهد. با انجام دادن اين كار، هر صفحه از قرآن، سه بار تكرار و بازگويي مي‏شود و در تصحيح آيات حفظ شده و ثبات و نگهداري آنها در ذهن و حافظه شما تأثير مثبت مي‏گذارد. گفتني است انتخاب دو نفر هم مباحث، به جاي يك نفر، براي اين است كه چنانچه روزي يكي از هم مباحثها ـ به دليلهايي ـ نتوانست در جلسه مباحثه حفظ قرآن حاضر شود، هم مباحث ديگري حضور داشته باشد و جلسه مباحثه درآن روز، تعطيل نگردد.
روش ديگري كه در مباحثه حفظ قرآن وجود دارد اين است كه اگر مثلا صفحه‏اي از قرآن داراي 6 آيه است، آيه اول را نفر اول، و آيه دوم را نفر دوم، و آيه سوم را نفر سوم، و دوباره آيه چهارم را نفر اول و آيه پنجم را نفر دوم، و آيه ششم را نفر سوم از حفظ بخواند. و يا دو آيه اول و دوم را نفر اول، و دو آيه سوم و چهارم را نفر دوم، و دو آيه پنجم و ششم را نفر سوم از حفظ بخواند. و يا چون هر صفحه از قرآنهاي رسم الخط «عثمان طه» داراي 15 سطر است، 5 سطر اول را نفر اول، 5 سطر دوم را نفر دوم و 5 سطر سوم را نفر سوم از حفظ بخواند؛ ولي نبايد از قبل مشخص كنيد كه چه كسي كدام آيه و يا كدام قسمت از هر صفحه را بايد از حفظ بخواند، بلكه در همان جلسه مباحثه حفظ قرآن بايد مشخص كنيد كه چه كسي كدام آيه و يا كدام قسمت از هر صفحه قرآن را از حفظ بخواند. اين، بدان جهت است كه هر سه نفر مقيد شوند تمام صفحه را به طور كامل و از قبل حفظ كنند.
4. در صورتي كه نتوانيد براي بازگويي و مرور آياتِ حفظ شده و تصحيح اشتباهات آن، هم مباحثي پيدا كنيد، سعي كنيد كه محفوظات قرآني خود را نزد شخص ديگري، مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، معلم و يا دوستتان كه با روخواني قرآن آشنا باشد، از حفظ بخوانيد و بازگو كنيد تا اشتباهات احتمالي شما را گوشزد و تصحيح كند.